Legalne wykorzystanie utworów z internetu w materiałach promocyjnych – analiza prawna Cz.1

W dobie cyfryzacji korzystanie z cudzych zdjęć, grafik czy tekstów stało się powszechne. Jednak nie każdy wie, że nieautoryzowane wykorzystanie takich materiałów może naruszać prawa autorskie i prowadzić do konsekwencji prawnych. W tym artykule omówimy, jak legalnie korzystać z treści znalezionych w sieci, na co zwracać uwagę i jak uniknąć naruszeń.

‍

1. Podstawy prawne – regulacje ustawowe

1.1. Definicja utworu w rozumieniu prawa autorskiego

‍

Zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. z 2022 r. poz. 2509), utworem jest "każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia". W praktyce oznacza to, że zarówno fotografie, jak i teksty (w tym naukowe) podlegają ochronie prawnej od momentu ich ustalenia, bez konieczności spełnienia dodatkowych formalności.

‍

1.2. Zakres praw autorskich

‍

Polski system prawa autorskiego wyróżnia dwa zasadnicze rodzaje praw przysługujących twórcy.

Prawa osobiste (moralne), określone w art. 16 ustawy, stanowią nierozerwalną więź między twórcą a jego dziełem. Obejmują one m.in. prawo do autorstwa, oznaczenia utworu nazwiskiem lub pseudonimem oraz ochronę integralności treści i formy dzieła. Charakteryzują się niezbywalnością i wieczystym charakterem - trwają tak długo, jak długo istnieje sam utwór i pamięć o jego twórcy.

Prawa majątkowe, określone w art. 17 i następnych, dotyczą możliwości eksploatacji utworu i czerpania z niego korzyści finansowych. W przeciwieństwie do praw osobistych, prawa majątkowe są zbywalne i wygasają po upływie 70 lat od śmierci twórcy (lub ostatniego ze współtwórców). W przypadku utworów anonimowych okres liczy się od daty pierwszego rozpowszechnienia.

2. Kiedy można legalnie korzystać z cudzych zdjęć i tekstów?

Legalnie i bez ograniczeń można korzystać z autorskich utworów po uprzedniej zgodzie wyrażonej przez twórcę, po zweryfikowaniu źródeł i upewnieniu się, że są one dostępne w sposób legalny oraz po wykupieniu licencji.

Licencja to umowa prawna, która określa na jakich zasadach można korzystać z cudzego utworu, jakie prawa ma użytkownik (np. czy może modyfikować dzieło) i jakie obowiązki (np. konieczność podania autora). Istnieją różne typy licencji Creative Commons w zależności od zakresu i typu obowiązujących użytkownika działań:

CC BY – wymaga podania autora.

CC BY-SA – pozwala na modyfikacje, ale nowe dzieło musi mieć tę samą licencję.

CC BY-ND – można używać bez zmian, z podaniem autora.

CC BY-NC – tylko do użytku niekomercyjnego

W innym przypadku, kiedy wytwór intelektu należy do szeroko pojętej biblioteki publicznej z możliwością wykorzystania komercyjnego.

‍

Instytucja dozwolonego użytku

Dozwolony użytek, uregulowany przede wszystkim w art. 23-35 ustawy, stanowi kluczowy wyjątek od monopolu autorskiego. Najistotniejszy z punktu widzenia wykorzystania utworów w materiałach promocyjnych jest art. 29, dotyczący tzw. prawa cytatu.

‍

2.1. Legalne wykorzystanie fotografii

‍

Legalnie można korzystać ze zdjęć wolnych od praw autorskich, znajdujących się w domenie publicznej (gdy prawa wygasły, autor się ich zrzekł lub nigdy nie istniały) oraz z tych udostępnionych na licencji Creative Commons Zero (CC0) lub oznaczonych jako „free to use” czy „free images”. Serwisy takie jak Unsplash czy Pexels oferują darmowe zdjęcia do użytku komercyjnego. Rynek zdjęć stockowych obejmuje różne modele licencjonowania, które należy uważnie analizować przed użyciem. Korzystając ze zdjęć z domeny publicznej, trzeba zachować ostrożność, ponieważ nawet ich reprodukcje mogą być chronione, jeśli zawierają istotny wkład twórczy. W działalności biznesowej najbezpieczniejsze są licencje CC BY (wymagające podania autora) i CC BY-SA (zezwalające na modyfikacje pod warunkiem zachowania licencji). Istotna jest także kwestia praw do wizerunku osób widocznych na zdjęciach — zgodnie z art. 81 ustawy potrzebna jest ich zgoda na rozpowszechnianie wizerunku. W przypadku zdjęć stockowych odpowiedzialność za uzyskanie tych zgód powinien ponosić dostawca, co warto potwierdzić w umowie.

‍

2.1.1. Wizerunek osób na fotografiach – analiza prawna

Zdjęcia zbiorowe – orzecznictwo i doktryna

‍

Problem wykorzystania wizerunku w fotografii zbiorowej był wielokrotnie analizowany w orzecznictwie. Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 15 września 2015 r. (VI ACa 1079/15) wskazał, że przy ocenie potrzeby uzyskania zgody osób widocznych na zdjęciu należy uwzględnić trzy czynniki. Istotna jest rola danej osoby w kompozycji — jeśli jest wyraźnie rozpoznawalna, stanowi element centralny, a jej obecność wpływa na treść i przekaz zdjęcia, wymagana będzie jej zgoda. Znaczenie ma również kontekst wykorzystania — inaczej traktuje się zdjęcia dokumentujące wydarzenia publiczne, a inaczej te użyte w reklamie, gdzie zgoda osoby rozpoznawalnej również będzie konieczna. Kolejnym aspektem jest możliwość identyfikacji — im lepsza jakość zdjęcia i większa rozpoznawalność osoby, tym większe prawdopodobieństwo, że zgoda będzie potrzebna. Zgoda będzie także wymagana, gdy sposób publikacji zdjęcia sugeruje indywidualne zaangażowanie, na przykład gdy zdjęcie grupy sportowców promuje konkretny produkt, a jedna osoba jest na nim wyraźnie wyróżniona.

‍

Osoby publiczne – ograniczenia ochrony wizerunku

‍

Art. 81 ust. 2 ustawy przewiduje wyjątek dotyczący osób pełniących funkcje publiczne — ich wizerunek może być rozpowszechniany bez zgody, jeśli zdjęcie dotyczy wykonywania funkcji publicznych, zostało wykonane podczas wystąpień publicznych lub imprez i nie narusza dóbr osobistych. Mimo to także w przypadku osób publicznych istnieją granice dopuszczalnego wykorzystania wizerunku. Przy zdjęciach zbiorowych wykorzystywanych komercyjnie zgoda na użycie wizerunku może nie być wymagana, co wynika z przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz z RODO, które traktuje wizerunek jako dane osobowe.

‍

Kiedy zgoda może nie być wymagana?

‍

Zdjęcie ma charakter informacyjny lub dokumentalny (np. relacja z imprezy publicznej, koncertu, wydarzenia sportowego).

Osoba jest częścią tła lub większej grupy, a jej wizerunek nie jest szczególnie eksponowany (np. tłum na ulicy). Bohaterem jest tłum.

Zdjęcie jest wykorzystywane w celach artystycznych, edukacyjnych lub dziennikarskich (ale nie reklamowych).

‍

2.2. Legalne wykorzystanie tekstów – kompleksowe ujęcie

2.2.1. Instytucja dozwolonego użytku w prawie autorskim

‍

Polskie prawo autorskie, w szczególności art. 29 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, wprowadza instytucję dozwolonego użytku, która stanowi kluczowy wyjątek od ogólnej zasady ochrony utworów. Przepis ten zezwala na korzystanie z chronionych tekstów bez konieczności uzyskiwania zgody autora, ale wyłącznie w ściśle określonych celach. Należą do nich przede wszystkim działalność informacyjna, edukacyjna, naukowa oraz krytyka i recenzja. W praktyce oznacza to, że dziennikarze, nauczyciele, naukowcy i recenzenci mogą w ograniczonym zakresie wykorzystywać fragmenty cudzych utworów, pod warunkiem zachowania zasad uczciwego korzystania.

‍

2.2.2. Teksty w domenie publicznej i na licencjach Creative Commons

‍

Teksty, których ochrona prawnoautorska wygasła zazwyczaj po 70 latach od śmierci autora lub które nigdy nie podlegały ochronie, należą do domeny publicznej i mogą być swobodnie wykorzystywane. Na podobnych zasadach jak zdjęcia funkcjonują teksty udostępniane na licencjach Creative Commons takich jak CC BY, CC BY-SA czy CC BY-ND. Innym przypadkiem legalnego wykorzystania utworów bez zgody autora jest użycie ich w ramach parodii lub satyry, o ile nie narusza to przysługujących mu praw.

‍

Praktyczne aspekty prawa cytatu

‍

Prawo cytatu pozwala na przytaczanie fragmentów cudzych utworów w ramach samodzielnych dzieł, jeśli jest to uzasadnione celem takim jak wyjaśnianie, nauczanie lub konwencja gatunkowa. Orzecznictwo, m.in. wyrok SN z 23 stycznia 2008 r. (I CSK 440/07), wskazuje na konieczność wyraźnego oznaczenia cytatu, podania źródła i autora oraz zachowania odpowiednich proporcji między cytatem a własnym wkładem twórczym.

‍

2.2.3. Publikacje naukowe – specyfika prawna

‍

Wykorzystanie tekstów naukowych w materiałach promocyjnych wymaga dużej ostrożności. Wydawnictwa naukowe często stosują politykę samoarchiwizacji, określającą, w jakiej wersji i po jakim czasie autor może udostępniać swój tekst. W przypadku publikacji w otwartym dostępie (Open Access) kluczowe znaczenie ma typ licencji, na jakiej tekst został udostępniony.

‍

2.2.4. Granice między inspiracją a plagiatem

‍

Rozróżnienie między inspiracją a plagiatem jest jednym z trudniejszych zagadnień prawa autorskiego. Zgodnie z doktryną ocena potencjalnego naruszenia powinna obejmować analizę podobieństw formalnych, ideowych oraz istnienia związku przyczynowego między utworami. W praktyce sądowej, np. w wyroku SA w Warszawie z 12 maja 2016 r. (VI ACa 1234/15), uznano, że nawet parafraza może naruszać prawa autorskie, jeśli zachowuje indywidualne i charakterystyczne cechy oryginału, w tym jego specyficzną strukturę logiczną.

‍

3. Legalne wykorzystanie muzyki w materiałach promocyjnych

‍

Muzyka, jako integralny element komunikacji marketingowej, podlega szczególnie restrykcyjnym regulacjom. Korzystanie z utworów muzycznych, zarówno w formie nagrań dźwiękowych, jak i partytur, wymaga uzyskania odpowiednich licencji od podmiotów zarządzających prawami, takich jak ZAiKS (Związek Autorów i Kompozytorów Scenicznych) czy STOART.

Ważne jest, że ochrona prawna obejmuje zarówno prawa autorskie kompozytorów i autorów tekstów piosenek, jak i prawa pokrewne wykonawców oraz producentów fonogramów. Niezależnie od tego, czy muzyka jest odtwarzana na żywo, czy używana jako tło dźwiękowe w reklamie lub filmie promocyjnym, konieczne jest legalne uregulowanie praw. Brak takiej zgody skutkuje naruszeniem praw i może pociągać za sobą wysokie kary finansowe oraz konieczność usunięcia materiałów.

Dostępne są licencje zbiorowe, które ułatwiają korzystanie z muzyki w celach komercyjnych. Przykładowo, wykupienie licencji od ZAiKS umożliwia legalne użycie określonych utworów bez konieczności negocjowania indywidualnych umów z autorami. Alternatywą są bazy muzyki royalty-free, które oferują utwory dostępne na licencjach pozwalających na szerokie użytkowanie bez dodatkowych opłat. Warto jednak pamiętać, że nie każde „royalty-free” oznacza całkowicie wolne od ograniczeń – ważne jest zapoznanie się z warunkami licencji.

Muzyka pełni w materiałach promocyjnych funkcję nie tylko dekoracyjną, ale przede wszystkim emocjonalną i perswazyjną. Odpowiednio dobrana ścieżka dźwiękowa wzmacnia przekaz, buduje pozytywne skojarzenia z marką i pomaga w zapamiętaniu komunikatu. Dlatego inwestycja w legalne źródła muzyki jest kluczowa nie tylko z punktu widzenia prawa

‍

4. Środki ochrony własnych utworów – analiza techniczna i prawna

4.1. Techniczne zabezpieczenia utworów

‍

W praktyce stosuje się różnorodne metody zabezpieczania utworów przed nielegalnym wykorzystaniem: znaki wodne (watermarking) – mogą być widoczne (overlay) lub ukryte (digital watermarking). Metadane – pola EXIF w fotografii czy metadane dokumentów tekstowych mogą zawierać informacje o autorze, licencji i warunkach wykorzystania. Systemy DRM – choć głównie kojarzone z filmami i muzyką, znajdują też zastosowanie w ochronie dokumentów tekstowych (np. rozwiązania Adobe Experience Manager).

5. Sankcje za naruszenia – analiza prawna

‍

Odpowiedzialność cywilna - Art. 79 ustawy przewiduje szeroki katalog roszczeń przysługujących twórcy w przypadku naruszenia jego praw: roszczenie o zaniechanie, naprawienie szkody – obejmuje zarówno szkodę rzeczywistą (damnum emergens), jak i utracone korzyści (lucrum cessans), wydanie uzyskanych korzyści – szczególnie istotne w przypadku naruszeń na dużą skalę, gdy sprawca osiągnął znaczne zyski z nielegalnego wykorzystania utworu.

Odpowiedzialność karna - Przepisy art. 115-119 ustawy przewidują sankcje karne za naruszenie praw autorskich: grzywna do 500.000 zł lub kara ograniczenia wolności za przywłaszczenie autorstwa lub wprowadzenie w błąd co do autorstwa, a także nieuprawnione rozpowszechnianie utworu. Kara ograniczenia wolności od 6 m-cy do 5 lat za  działania w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub też nawiązka na rzecz Funduszu Promocji Twórczości

‍

Podsumowanie i rekomendacje praktyczne

‍

Podsumowując, świadome i zgodne z prawem wykorzystanie tekstów w materiałach promocyjnych wymaga zarówno znajomości przepisów, jak i konsekwentnego stosowania zasad etyki zawodowej. W praktyce zaleca się wdrożenie wewnętrznych procedur weryfikacji praw autorskich, systemów zarządzania licencjami oraz regularne szkolenia pracowników. Szczególnie istotne jest śledzenie zmian legislacyjnych i orzecznictwa, zwłaszcza w kontekście dynamicznego rozwoju nowych form twórczości, takich jak teksty generowane przez sztuczną inteligencję. W kontekście dynamicznego rozwoju technologii i nowych form twórczości (AI, NFT) szczególnie istotne jest śledzenie zmian legislacyjnych i orzecznictwa, które mogą znacząco wpłynąć na interpretację omawianych przepisów w najbliższych latach.

‍

Źródła:

1.     Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawachpokrewnych (Dz.U. z 2022 r. poz. 2509).

2.     Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 15 września 2015 r.,sygn. akt VI ACa 1079/15.

3.     Związek Autorów i Kompozytorów Scenicznych (ZAiKS), informacje olicencjach i prawach autorskich

4.      Creative Commons, Licencje CC

5.     Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej, informacje o prawieautorskim i dozwolonym użytku

‍

‍